తెలుగువారి జానపద కళారూపాల్లో కాకిపడిగెల కథలకు ప్రత్యేక స్థానం ఉంది. నకాశీ కళాకారులు రూపొందించిన పటాలను ఉపయోగించి కథలు చెప్పే కాకిపడిగెల వారు ముదిరాజు (తెనుగు) కులానికి మీరాశి కులం. వీరు ప్రతి రెండు లేదా మూడు సంవత్సరాలకు ఒకసారి ‘త్యాగం’ ఉన్న గ్రామాలకు పోయి కథలు చెప్పి ముదిరాజుల నుంచి ప్రతిఫ లం తీసుకుంటారు. వీరు చెప్పే కథల్లో ఎంతో వైవిధ్యం ఉంటుంది. రాశిలోనూ, వాసిలోనూ ఈ కథలు తమకు తామే సాటిగా ఉంటాయి.

కాకిపడిగెల వారు మూడు రకాలుగా కథలు చెప్తా రు. మొదటివి త్యాగం కథలు, రెండోవి చావు కథలు, మూడోవి ఉల్ఫా కథలు. వీరు ప్రదర్శించే కథలు ముదిరాజ్ వాళ్లు ఇచ్చే ‘త్యాగం’ (తేగం) పై ఆధారపడి ఉంటాయి. పూర్వం ఐదు లేదా తొమ్మిది రోజులు కథలను ప్రదర్శించే వారు. ప్రస్తుతం తగ్గించారు. ప్రధానంగా వీరు చెప్పే కథల్లో ముదిరాజ్ వృత్తాంతం, పాండవుల పుట్టుక, ధర్మరాజు జూదం, పాండవుల వనవాసం, విరాటకొలువు, ద్రౌపది స్వయంవరం, బకాసురవధ, కీచకవధ, గారముల కోట, సుభద్రా పరిణయం, కర్ణుని పెళ్లి, సహదేవ కళ్యాణం, గోవుల చెర, శశరేఖ పరిణ యం, నవలోక సుందరి, రంభారంపాల, మాయాబజార్, గదా యుద్ధం, భీష్మ మరణం, భీమ విషమన్నం, అభిమన్యు మరణం, దుర్యోధన మరణం, కురుక్షేత్రం, అల్లిరాణి, లాక్షాగృహం, రాజసూయ యాగం, భీమాంజనేయ యుద్ధం, శ్రీ కృష్ణరాయబారం మొదలైనవి ముఖ్యమైనవి.

కాకిపడిగెల కులోత్పత్తి

పూర్వం ముదిరాజ్ వాళ్ళలో ఐదుగురు అన్నదమ్ములు కలిసి ‘పెందోట వనం’ చేసి ఆ వనానికి కావలి ఉండేవారు. అయితే, ఒకరోజు అవుసలి బ్రహ్మ పండ్లు పెట్టమని వీరితోటకు వచ్చాడు. అతనికి పండ్లు పెట్టలేదు. ఎంత గట్టిగా పెట్టమని మాట్లాడినా కూడా వీళ్లు పెట్టక అతణ్ని ‘పెందోట వనం’ నుండి వెళ్ళగొట్టారు. దీనితో అవుసలి బ్రహ్మకు కోపం వచ్చి ఒక బంగారు కాకిని చేసి ప్రాణం పోశాడు. ఆ కాకి ‘పెందోట వనం’లోని పండ్లన్ని పాడు చేస్తుంటే ఈ ఐదుగురు ముదిరాజ్‌లకు కోపం వచ్చింది. అందులో చిన్నోడు ఒక బాణం తీసి ఆ కాకికి వేస్తే అది రెక్కలు విరిగి పడిపోతుంది. దాన్ని పట్టుకొని ఇంటికి వచ్చి, “అమ్మా! నేను కాకిని పట్టుకొని వచ్చిన” అంటాడు.

అందుకా తల్లి, “మనం ముదిరాజ్ వాళ్ళం. మనం మాంసం తినేవాళ్ళం కాదు. సూర్యుణ్ణి చూసి చుక్కబొట్టు పెట్టం. చంద్రుణ్ణి చూసి చంద్ర వంక పెట్టం. వరాహావతారం ఎదురొచ్చిందంటే ఏడు నూతుల్ల స్నానం చేసి వచ్చేవాళ్ళం. అట్లాంటిది నువు కాకిని చంపి పట్టుకొని వచ్చావు. కాబట్టి, ‘కాకిపడిగెల వానివై’ పక్కనుండాలి” అని శపించింది. దాంతో, “అమ్మా! నువు శపించావు కాబట్టి నేను పక్కనే ఉంటాను” అని అన్నం తినకుండా పక్కకుంటాడు. కొడుకు అన్నం తినడం లేదని బాధ పడి ఆ తల్లి, “కొడుకా! ఎన్ని రోజులు ఇట్ల అన్నం తినకుండా పక్కకుంటావు బిడ్డా?” అని అన్నం తీసుకపోయి పెడుతుంది. అప్పుడు “అమ్మా! నువు పక్కకు కూర్చొని అన్నం పెట్టావు కాబట్టి, నీ ఇంటోల్లకు నాకు అన్నం పొత్తు ఉంటుంది.

నువు తెచ్చి పెడితేనే తినాలి కాని, నేను నీ ఇంట్లోకొచ్చి తినను” అంటాడు. అప్పుడు ఆ తల్లి, “మన ఇండ్లల్ల ఎవరైనా పుడితే పురుడు కట్నం, పెడితే పెండ్లి కట్నం, సమర్త అయితే కట్నం, చస్తే చావు కట్నం నీకు ఇస్త” అని కట్టు చేసి, “పాండవులంటే మనకిష్టం కదా! వాళ్ళకు సంబంధించిన వృత్తాంతం చెబుతూ ముదిరాజులను అడుక్కొని బతుకు బిడ్డా” అని చెప్పింది. అప్పటి నుండి కాకిపడిగెల వాడై పాండవుల కథ చెపుతూ జీవనం గడుపుతున్నాడు. ఇట్లా కొంతకాలానికి ఊరికే నోటితో చెప్పితే సరిగా అర్థమయిత లేదని గుడ్డమీద మహాభారతం సంబంధించి బొమ్మలు వేయించి వాటిని చూపిస్తూ కథ చెప్పడం ప్రారంభించాడు. అప్పటి నుండి ఇప్పటి వరకు అదే విధంగా కథ చెపూతూ ముదిరాజ్ వాళ్ళను త్యాగం అడుక్కొని జీవిస్తున్నారు.

రంగస్థలం

కథ చెప్పడానికి ముదిరాజ్ ఇండ్లమధ్యలో కొంచెం విశాలంగా ఉన్న స్థలాన్ని ఎన్నుకుంటారు. ఎండాకాలం ఐతే వారి ఇండ్లదగ్గరలో చెట్ల నీడ ఉన్న ప్రాంతాన్ని చూసి వేదిక కట్టుకుంటారు. కథా ప్రారంభానికి ముందు రంగస్థలం దగ్గరకు ప్రేక్షకులు రావడం కోసం నగారా వాయిస్తారు. ఆ తర్వాత మహాభారతంలోని పాటలు పాడతారు. ప్రేక్షకులు వచ్చిన తరువాత కొబ్బరికాయ కొట్టి ప్రార్థనా గీతం పాడి కథ ప్రారంభిస్తారు. 

కథ చెప్పేవాళ్ళు మొత్తం ఐదుగురు ఉంటారు. వీరిని ‘మేళం’ అంటారు. వీరిలో ఒకరు ప్రధాన కథకుడు, ఇద్దరు వంతలు కాగా, ఒకరు హార్మోనియం వాయిస్తారు. ఇంకొకరు తాళాలు కొడతారు. ఈ ఇద్దరు వంతలలో ఒకరు మద్దెల నడుముకు ఒక పంచె కట్టుకొని ఉంటాడు. వంతలు ధోవతి, అంగీలు తొడుక్కొని ఉంటారు.

కథా ప్రదర్శనలో అనుష్ఠానాలు

కథాప్రదర్శన సమయంలో కొన్ని అనుష్ఠానాలు నిర్వర్తిస్తారు. ‘పద్మవ్యూహం’ కథలో అభిమన్యుడు చనిపోయినపుడు, ‘కురుక్షేత్రం’ కథలో ద్రోణుడు, భీష్ముడు, దుర్యోధనుడు చనిపోయినపుడు కూడా యాటను లేదా కోడిని గాని కోస్తారు. ఈ రెండూ లేకపోయినా ఒక కొబ్బరికాయైనా కొడతారు. ‘కీచకవధ’ కథలో కీచకుడు చనిపోయినపుడు, బకాసుర వధలో బకాసురు డు చనిపోయినపుడు ఒక కొబ్బరికాయ కొట్టి శాంత పరుస్తారు. కథా ప్రదర్శనలో కళ్యాణ ఘట్టాలు వచ్చినపుడు బసగులు (కట్నాలు) చదివించమని చెప్పి తీసుకుంటారు. కథా ప్రదర్శన చివరలో మంగళహారతి పాడిన తర్వాత ప్రేకక్షులు తమకు తోచినంత డబ్బులు ఇస్తే తీసుకుంటారు. కళ్యాణం సమయంలో కట్నాలు ఇస్తే తీసుకుంటారు. కళ్యాణం సమయంలో కట్నాలు ఇస్తే దీవనార్తి పెడతారు. ‘ఫలానా రామయ్య ఐదు రూపాయిలు కట్నం ఇచ్చాడు. మరి వారికి ముట్టింది ముత్యమై, పట్టింది బంగారమై, నగదు నాలుగు రెట్లయి, వారి ధాన్యమందున పెద్దవ్వ తల్లి దీవెన గల్గి, కొడుకులు బిడ్డలు చల్లంగ ఉండి, ఒక్క ఇల్లుకు పదిండ్లయి చల్లగ బతకాలి’ అని దీవిస్తారు.

అయితే, పూర్వం ప్రదర్శనకు నేటి ప్రదర్శనకు చాలా మార్పు వచ్చింది. పూర్వం భార్య, భర్త కలిసి కూర్చొని పటం చూపిస్తూ కథ చెప్పేవాళ్ళు. కానీ, నేడు ఆ విధంగా చెపితే వినటం లేదని మహాభారతం పుస్తకం చదివి దాన్ని ఆధారంగా చేసుకొని, తమ బాణీలో ఆకర్షణీయంగా చెపుతున్నారు. కొందరు తమ ప్రదర్శనలో ఒగ్గుకథ, యక్షగాన బాణీని కూడా ఉపయోగిస్తున్నారు. త్యాగం కథలు అయిపోవస్తుండగా, చివరి రోజు ఉదయం 9 గంటలకే కథ ప్రారంభించి మధ్యాహ్నం 12 గంటలకు కథ ముగించి, సాయంత్రం 3 లేదా 4 గంటలకు పెదమ్మ పండుగ కార్యక్రమం మొదలు పెడతారు.

పెద్దమ్మ పండుగ

రంగస్థలం దగ్గరనే అలికి పచ్చపిండితో ముగ్గు వేసి పటం తీసి, అందులో నుండి పెద్దమ్మ బొమ్మను తీసి ఉంచుతారు. ముదిరాజ్‌ల కులపెద్ద భార్య, మిగతా ముదిరాజ్ వాళ్ళు కూడా బోనాలు తెస్తారు. పటం ముందు బోనా లు పెట్టి కల్లు ఆరబోసి, బోనాల నుండి కొంచెం కొంచెం అన్నం తీసి ఆరు పడులు (పంచ పాండవులకు, కృష్ణునికి) పెట్టి ఒక కొత్త చీర, రవిక పెద్దమ్మ దగ్గర పెట్టి ఒక యాటను కోస్తారు. కొన్ని ఊళ్లలో యాటను కోసి రక్తాన్ని జొన్నన్నంలో కలిపి ముదిరాజ్ ఇండ్ల బలి కూడా చల్లించుకుంటారు. యాటను పాళ్ళ ప్రకారం ముదిరాజ్‌లు తీసుకుంటారు.

త్యాగం కథలు అయిపోయిన తరువాత పాళ్ళ ప్రకారం ముదిరాజ్ వాళ్ళకు ఎన్ని డబ్బులు పడతాయో అన్ని ఒక్కొక్కరి దగ్గర వసూలు చేసుకొని మొత్తం వసూలైన తర్వాత వేరొక ఊరికి వెళ్ళిపోతారు. కాకిపడిగెల వారి జీవనస్థితి గమనిస్తే ఆర్థిక విషయంలో పూర్వానికి ఇప్పటికి కొంత మెరుగైనట్లు అనిపిస్తుంది. కాని, ఆదరణ విషయంలో కొంత తగ్గింది. వారి అభిప్రాయం ప్రకారం, “ఈ తరం పోతే తమను చూసేవారు ఆదరించే వారు ఉండరేమో” అని అంటున్నారు. సామాజికంగా వారి పరిస్థితి దయనీయంగానే ఉంది.

 పల్లెబోయిన అశోక్, 

ప్రధాన కార్యదర్శి, 

తెలంగాణ ముదిరాజ్ మహాసభ